Güneş sistemindeki en büyük yapboz oyunu Yerküre’deki tektonik levhalardır. Yeni bir araştırmaya göre, çift kişiliğe sahip olan tektonik levhaların hem sayısı hem de boyutları kontrolden çıkabilir.
Günümüzde, kırılan yerkabuğu parçaları eşit olmayan boyutlardadır. Yaklaşık 50 levhadan yalnızca 7 tanesi yeryüzünün %94’ünü oluşturur. En büyükleri olan Afrika ve Pasifik (Büyük Okyanus) levhaları antipodal konumdadır. Antipodal, yeryüzündeki konumlarının taban tabana zıt alanlarda olduğu anlamına gelir.
Fakat yaklaşık 100 milyon yıl önce, gerçek yapbozlar gibi tektonik levhalar da gezegeni muntazam bir şekilde kaplamıştı.
Çalışmanın başyazarı jeodinamikçi Gabriele Morra (Louisiana Üniversitesi): “Geniş levhaların dağılımı her zaman aynı olmuyor. Gerçekten de, geniş levhalar farklı motifler arasında gidip gelmektedir. Bunun nedeni güçlü etkilere sahip manto konveksiyonudur.”
Çalışmada, son 60 milyon yıldır yaklaşık olarak aynı kalan küçük levhaların sayısını da saptandı. Morra: “Bunun anlamı, eğer Dünya’nın evrimini anlamak istiyorsanız, ilgi çeken bölüm geniş levhalardır.” diyor ve ekliyor “Geniş levhalar bizlere, gerçekten ne olacağını da söyleyecek.”
Levha tektoniği kuramı görüşüne göre, yerkabuğu levhalara bölünmüştür. Bu levhalar altlarındaki manto üzerinde bir uçtan diğer uca yılda santimetre oranında hareket etmektedir. Bu model, en yüksek dağlardan en derin depremlere kadar, bugün ve geçmişte yeryüzünde meydana gelen değişimleri açıklamaya yardımcı oluyor. Ama yerbilimciler, tektonik levhaların yavaşça sürtünerek kımıldamasına neden olan seçenekleri etkin bir şekilde tartışmaktadır. Yerkabuğunun batan levhaları mı çekiyor, yoksa kızgın kayalık mantonun konveksiyon akımları mı itiyor, ya da her ikisi mi kıpırdatıyor..
Yeryüzünün son 190 milyon yıllık mozaik yapbozu. Koyu gri geniş levhaları gösteriyor. Tamamen heterojen yapıya sahip mozaik geniş-koyu renkli Pasifik (Izanagi) levhası küçük gri levhalarla çevrilmiş durumda (örneğin 50 milyon yıl). Homojen mozaik yapıya sahip olduğunda da benzer şekilde gri (örneğin 110 milyon yıl). Yeşil sınır çizgileri yakınsayan kıta kenarını sembolize ederken, kırmızı çizgiler uzaklaşan (yayılan) levha sınırlarını gösterir. Rekonstrüksiyon: Gabriele Morra
Çalışma ekibi, geçmiş 200 milyon yıllık levhaların ayrıntılı rekonstrüksiyonunu hazırladılar.
Ekip, levha boyutundaki değişimi açıklamak için, birbirini takip eden levha ile manto-güdümlü modeller arasındaki levha tektonik motorunun mümkün olabileceğini öneriyor.
Ekip: “Geniş levhalar egemen olduktan sonra, “yukarı-aşağı” tektonikler üstün gelir, büyüklükle, batan levhalar şovu başlatır.” diyor. Bu durum yaklaşık 200 milyon yıl önce olduğunda, süperkıta Pangea gezegeni kaplamıştı. Ayrıca bugünkü tektonik levha ortamında, aşağıya dalan dev Pasifik levhası, mantoya doğru ilerlemektedir. Ekip: “Ama yapboz parçaları derli toplu aralıklarda olduğu zaman, alttan-güdümlü manto kuvvetleri hâkimdir.” diyor. Morra: “Alttan-güdümlü manto konveksiyonlarının bilgisayar modelleri de aynı türden sonuçlar veriyor.” diyor ve “Bu deneyleri yaptığınız zaman, levha boyutları eğilim sabit bir gösteriyor.” diye ekliyor.
Morra: “Bence bu çalışma levha tektoniğinin tek bir sürecin basit güdümünde olmadığını anlamamıza yardımcı oluyor. Açıkça ortaya atılan birçok soruyu yanıtlayıp görüşümüzü güçlendirten sonra, bu Dünya’nın küresel değişiminde radikal bir yere doğru gider.”
Bu çalışmaya katılmayan jeofizikçi Scott King (Virjinya Tek.), “Levha motifleri manto veya levhaların kendi kalıntıları kontrol edip etmeyeceği bu alan için açık bir soru. Bu oldukça önemli bir soru ve bize yol gösterecek bu sorunun derinlemesine araştırdığımızdan, emin değilim.” diyor ve ekliyor “Aslına bakarsanız zihnimde şimşek gibi çakan bu çalışma, zaman içinde Dünya hakkında söylenecek çok ilginç ve yaratıcı bir girişimdir.”
Yazar adı ve yayın adı kaynak belirtilerek özgürce kullanılabilir.
Oskin, B. 2013. 200 Milyon Yıl Önce Tektonik Levhaların Görünümü, çev. Güler, B., yerbilimleri.com
Ayrıntılar
Becky Oskin, Tectonic Plates’ Patterns Revealed, 21 Ağustos 2013
G. Morra et al., Organization of the tectonic plates in the last 200 Myr, Earth and Planetary Science Letters 373 (2013) 93–101